GÖKTÜRKLER

Göktürkler(552-659):

Ø  Tarihte Türk adını resmi devlet adı olarak kullanan ilk devlettir.

Ø  Kurucusu Bumin Kağan dır.

Ø  Başkenti Ötüken’dir.

Ø  Önceleri Avar Devletinde demircilikle uğraşan Göktürkler, Töles’lerin isyanını bastırdıktan sonra kendileri Avar’lara karşı isyan ederek bağımsızlıklarını elde ettiler.

Ø  Türk Devlet geleneğine göre Bumin Kağan, Hakan unvanı ile doğuda hüküm sürerken; ülkenin batı bölgesinin yönetimini kardeşi İstemi Yabgu’ya bıraktı.

Ø  İstemi Yabgu, İpek Yoluna hâkim olabilmek için Akhunlar’a karşı Sasanilerle anlaştı. Akhun toprakları Göktürk’lerle Sasaniler arasında paylaşıldı.

Ø  Sasaniler‘in, İpek Yoluna tek başına hâkim olmak istemesi üzerine İstemi Yabgu bu seferde Bizans ile anlaşarak Sasanilerle savaştı.

Ø  Göktürk-Bizans ittifakı sonucu zayıflayan Sasani Devletine Hz. Ömer zamanında Müslümanlar son vermiştir.

Ø  Bumin Kağan’ın ölümünden sonra önce oğlu Ko-lo Kağan olmuştur.  Fakat onun da erken ölümü ile Bumin Kağan’ın diğer oğlu Mukan Kağan başa geçmiştir.

Ø  Mukan Kağan döneminde İstemi Yabgu ülkenin batı bölümünü yönetmeye devam etmiştir.

Ø  Mukan Kağan, devleti daha da güçlendirerek, hâkimiyetini genişletmiş ve Çin üzerinde baskı kurmuştur.

Ø  Devletin batı kanadını idare eden İstemi Yabgu, kısa zamanda, Altayların batısını Isık göl ve Tanrı dağlarına kadar hâkimiyeti altına aldı.

Ø  Mukan Kağan'ın 572 yılında ölmesi üzerine Göktürk tahtına kardeşi Ta-po geçti. Ağabeyinden sağlam bir devlet düzeni devralan Ta-po, daha çok kültür meseleleri ile uğraşmıştır. Ta-po devri Göktürk kağanlığının en parlak devri olmakla birlikte çöküşün de başladığı devirdir.

Ø  Ta-po Kağan Çin seferinden dönerken beraberinde getirdiği rahiplerin etkisinde kalarak Budizm’e ilgi duydu. Ülkede Budist tapınakları ile Buda heykellerinin yapılması halkın tepkisine neden oldu.

Ø  Türk töresi ile çelişen Budizm'i benimsemiş olması Ta-po Kağan’ın en büyük hatasıdır. Çünkü büyük sürülere sahip olan atlı ve savaşçı Türklerle, et yemeyi ve savaşmayı haram kabul eden Budistlerin temel inançlarının uyuşmasının hiç imkânı yoktu.

Ø  Ta-po Kağan ülkenin kendi idaresinde bulunan doğu kanadını ikiye ayırarak doğu tarafındaki kısma kardeşi Ko-lo'nun oğlu İşbara'yı, batıdaki kısma küçük kardeşi Jo-tan'ı tayin etti. Bir süre sonra Ta-po Kağan öldü.

Ø  Doğuda bu gelişmeler olurken, ülkenin batısında da 576 yılında İstemi Yabgu’nun ölümü üzerine yerine oğlu Tardu geçti.

Ø  Tardu, Çin entrikalarının da etkisiyle Ülkenin doğusunda bulunan İşbara Kağan’ın hâkimiyetini tanımayarak kendisini Kağan ilen etti.

Ø  Tapo’nun yanlış siyaseti, Tardu’nun ihtirası ve Çin’in entrikaları sonucu Göktürkler ikiye ayrıldı.

Ø  Doğu Göktürk Devletinin başına İşbara Kağan geçti. İşbara’dan sonra Doğu Göktürkleri Çin’in egemenliği altına girdi.

Ø  Batı Göktürk Hükümdarı Tardu, Çin ve İran ile mücadele ederek, Maverâünnehir ve Harezm bölgesi yanında Ötüken, Kuzeybatı Moğolistan ve Kaşgar'a kadar hâkimiyetini genişletti. Tardu, Doğu ve Batı Göktürkleri birleştirmek için uğraştı. Çin üzerine seferler düzenledi. Ancak sefer sırasında su kaynaklarının Çin tarafından zehirlenmesi üzerine büyük kayıplar vererek başarısız oldu.

 Ø  Tardu’nun ölümünden sonra ülkede iç karışıklıklar arttı. Zayıflayan Batı Göktürkleri de bir süre sora Çin esaretine girdi.

Ø  Böylece Göktürklerin birinci Kağanlık dönemi sona erdi.

KUTLUKLAR (II. Göktürk Devleti) (680-744)

Ø  Göktürk Devletinin yıkılmasından sonra 50 yıllık bir Çin esareti dönemi yaşanmıştır.

Ø  Bu esaret döneminde Göktürkler bağımsızlıklarını elde edebilmek için sürekli ihtilâller düzenlemişler ancak başarılı olamamışlardır. Bu ihtilâllerin en meşhuru Kür-şad ihtilalidir.

Ø  680 ylında Kutluk Kağan ile Tonyukuk’un birlikte düzenledikleri ihtilal başarılı olmuş ve Göktürkler bağımsızlığa kavuşmuştur.

Ø  Kutluk Kağan 680 yılında “İlteriş” unvanı ile Kutluk Devletini Ötüken başkent olmak üzere kurmuştur.

Ø  İlteriş Kağan döneminde Kutluk devleti hızla büyüyerek Çin’i baskı altına almıştır.

Ø  Kutluk Kağan’dan sonra oğulları Bilge ile Kültigin küçük oldukları için tahta kardeşi Kapgan Kağan geçmiştir.

Ø  Kapgan Kağan döneminde de Çin’e seferler düzenlenmiş ve Kutluk devleti sınırlarını hızla genişleterek Orta Asya’ya hâkim olmuştur.

Ø  Kapgan Kağan’ın ölümünde sonra Bilge Kağan başa geçmiştir. Bilge Kağan dönemi Kutluk devletinin en parlak dönemidir.

Ø  Bilge Kağan Devlet başkanlığı görevini yürütürken kardeşi Kültigin ise Ordu komutanlığı görevini üstlenmiştir.

Ø  Bilge Kağan döneminde Kutluk devleti en geniş sınırlara ulaşmıştır.

Ø  Bilge Kağan şehirler kurarak etrafını surlarla çevirmeyi ve Mani dinini benimsemeyi düşünmüşse de bu düşüncesinden Veziri Tonyukuk vazgeçirmiştir.

Ø  Bu dönemde Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilen yazıtlar, Türk adının kullanıldığı ve Türk tarihi hakkında bilgi veren ilk Türkçe yazılı belgelerdir.

Ø  Bilge Kağan’dan sonra Kutluk devletinde taht kavgaları başlamış ve bu da devletin zayıflamasına yol açmıştır.

Ø  Kutluk devleti hâkimiyetinde yaşayan Karluklar ve Basmiller ayaklanarak Kutluk devletini yıkmışlardır.