A.  TÜRKLERİN İSLAMİYET'İ KABULÜ

TALAS SAVAŞI (751): Uzak Doğudan batıya ilerleyen Çinliler ile Ön-Asya'dan doğuya ilerleyen Araplar, siyasi olarak dağınık halde bulunan Türkistan’a hâkim olmak için Talas ırmağı kıyılarında savaştılar. Orta Asya'nın Çin egemenliğine girmesini istemeyen, Karluk ve Yağma Türkleri, bu savaşta Müslümanları destekleyerek; savaşı Müslümanların kazanmasını sağlamışlardır. Böylece kurulan dostluk sayesinde Türkler, İslamiyet’i yakından tanıma şansına sahip olmuşlardır.

Önemi:

Ø Orta Asya'nın Çin hâkimiyetine girmesi engellenmiştir.

Ø Türkler, bu savaştan sonra kalabalık guruplar halinde İslamiyet'i kabul etmeye başlamışlardır.

Ø Esir alınan Çinlilerden kâğıt, cam, matbaa, barut ve pusula gibi teknik buluşlar öğrenilmiştir. 

TÜRKLERİN İSLAMİYET'İ KABUL ETME NEDENLERİ:

1.      İslamiyet’teki tek tanrı inancı ile Türklerdeki Gök Tanrı inancı arasında büyük benzerliklerin bulunması.

2.      İslam’daki cihad fikriyle, Türk-Cihan Hâkimiyeti Ülküsünün birbiriyle uyumlu olması.

3.      İslamiyet'in emrettiği doğruluk, dürüstlük, temizlik, konukseverlik gibi ahlak kurallarının, Türk ahlak anlayışına uygun olması

4.      Eski Türk inancı ve İslamiyet arasında ahiret, cennet ve cehennem inancı ile kurban kesme konusundaki benzerlikler.

TÜRKLERİN İSLAM DÜNYASINDAKİ HİZMETLERİ:

1.      Abbasiler döneminden başlayarak Türklerin, İslam devletindeki etkinlikleri artmış, ilk defa halife "Mansur" döneminde Türkler, Abbasi devletinde görev almaya başlamışlardır.

2.      Harun Reşid döneminde saray muhafızları Türklerden oluşturulmuştur.

3.      Mu'tasım döneminde Türkler için "Samarra" şehri kuruldu. Bizans sınır boylarında ise Avasım kentleri kurularak buralarda Türkler görevlendirildi.

4.      Azerbaycan'da başlayan ve Abbasi devletini tehdit eden Babek isyanı, Mu'tasım döneminde Türk komutan Afşin Bey tarafından bastırıldı.

5.      Büyük Selçuklular, Abbasi Halifesini Büveyhoğullarının baskısından kurtardılar.

6.      Gazneli Mahmut, Hindistan’a düzenlediği 17 seferle İslamiyet’in Hindistan’da yayılmasını sağladı.

7.      Batı'da Bizans ve Haçlılara, doğuda Moğol istilasına karşı İslam dünyasını Türkler korumuşlardır.

8.      Türkler farklı bölgelerde kurmuş oldukları devletlerle İslamiyet'i doğuda ve batıda yaydılar.

9.      İslam Medeniyetinin doğmasında ve gelişmesine büyük katkıda bulundular. (İmam-ı Buhari, Farabi, İbn-i Sina, Biruni, Harezmî, Zemahşeri bu dönemde yaşamış önemli Türk Bilim adamlarıdır.)

B.  TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ

 1.TOLUNOĞULLARI  (868 - 905)

Merkez: Fustat  ( Mısır )          Kurucu :   Tolunoğlu Ahmet     Önemi :  Mısır 'da kurulan ilk Türk devletidir.   İç karışıklıklar sonucu, Abbasiler son vermiştir.

 2.İHŞİDİLER  ( AKŞİTLER )  (935 - 969) 

Merkez: Fustat  ( Mısır )       Kurucu: Muhammed bin Toğaç. Önemi: Mısır 'da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir.   Fatımiler devleti son vermiştir.

Not: Tolunoğulları ve İhşidler yönetici ve orduları Türk, halkı ise Araplardan oluşmaktaydı. Bu nedenle uzun ömürlü olamamışlardır.

3. KARAHANLILAR    (840 - 1212)

Merkezi Balasagun, bilinen İlk Hükümdarı Bilge Kül Kadır Handır. İlk Türk - İslam devletidir.   Bu devleti, Karluk,  Yağma ve Çiğil Türkleri kurmuştur. İslamiyet'i,  Satuk Buğra Han zamanında kabul etmeye başladılar. Satuk Buğra Han İslamiyet'i kabul edince "Abdülkerim" ismini almıştır. Samanoğulları devletine son vererek Maveraünnehir bölgesine hâkim oldular. Gazneliler devletiyle komşu olunca, onlarla mücadele etmeye başlayan Karahanlı devleti en parlak dönemini Yusuf Kadır Han zamanında yaşamıştır. Yusuf Kadır Han'ın ölümünden sonra, taht kavgaları ve Gaznelilerle mücadele devleti yıpratmış, doğu ve batı olarak ikiye ayrılmışlardır. Doğunun merkezi Kaşgar, batının merkezi Semerkant olmuştur. Doğu Karahanlılara, Karahıtaylar; Batı Karahanlılara Harzemşahlar son vermiştir. İslamiyet'i kabul etmelerine rağmen, öz kültürlerini korumuşlardır.

 4.    GAZNELİLER   (963 - 1187) 

Merkez Gazne  (Doğu Afganistan), Kurucusu   Alp Tigindir. Samanoğulları, Karahanlılar, Selçuklularla mücadele etmişlerdir. En parlak dönemini Sultan Mahmut zamanında yaşadılar. Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı olan Gazneli Mahmut, Hindistan'a 17 sefer yapmış, bu bölgede İslamiyet'in yayılmasını sağlamıştır. Selçuklularla yaptıkları Nesa (1035),  Serahs (1038), Dandanakan (1040) savaşlarını kaybettiler. Özellikle Dandanakan savaşından sonra zayıflamışlar ve yıkılış sürecine girmişlerdir. Gaznelilere, Afgan yerlilerinden olan Gurlular son vermiştir.

5.    BÜYÜK SELÇUKLULAR  ( 1038 - 1157 )

Selçuklu devletini, Türklerin en kalabalık ve tarihte en etkin rol oynayan kolu olan Oğuzlar kurmuştur. Oğuzlara, Araplar Guz, Bizanslılar Uz, Ruslar Tork demişlerdir. Müslüman olduktan sonra "Türkmen" adını almışlardır.

Adını Selçuk Bey'den alan bu devleti, onun torunları olan Tuğrul ve Çağrı Bey'ler kurmuşlardır. Selçuklular, İslamiyet'i dış saldırılara karşı korumuşlar, İslam ülkelerindeki iç karışıklıklara son vererek İslam dünyasını bir yönetim altında birleştirmişlerdir. Anadolu'yu fethederek, Anadolu’nun Türkleşme sürecini başlatmışlar, İslam medeniyetini geliştirmiş ve yaymışlardır. XI. yy.da doğuda Seyhun Irmağından, batıda Akdeniz ve Marmara’ya, güneyde Mısır ve Basra Körfezinden, kuzeyde Kafkaslara kadar sınırlarını genişletmişlerdir.

Devletin Kuruluşu:

Devlete ismini veren Selçuk Bey, Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyundandır. Aşağı Seyhun  ile Hazar denizi arasındaki geniş bozkırlarda yaşayan Oğuz Yabgu Devletinde ordu komutanı (Subaşı) olarak görev yapan Selçuk Bey, Oğuz Yabgu'su ile anlaşmazlığa düşünce ailesi ile birlikte Seyhun Irmağının güneydoğusunda bulunan "Cent" şehrine yerleşmiş, Oğuz Yabgu devletine karşı, Samanoğulları'ndan yardım istemiş ve çevresiyle birlikte İslamiyet'i kabul etmiştir.

Yüz yaşının üzerinde yaşadığı tahmin edilen Selçuk Bey hayatta iken oğlu Arslan Bey, Oğuz boylarını toparladı ve Gaznelilerle ittifak kurarak bölgede siyasi etkinliğini artırdı. Ancak Arslan Bey ve Oğuzların kendisi için tehlike oluşturduğunu anlayan Gazneli Mahmut, Arslan Beyi bir hile ile yakalayarak Hindistan’daki Kalincar kalesine hapsetmiştir.

Selçuk Bey 'in torunlarından Tuğrul ve Çağrı Bey kardeşler, Selçukluları yeniden toparlamayı ve devleti kurmayı başarmışlardır.

Tuğrul ve Çağrı Beyler Dönemi:

Horasan bölgesi için,  Gaznelilerle;  Nesa (1035) , Serahs (1038)  ve Dandanakan (1040) savaşlarını yapmışlardır. Tuğrul Bey, Nişabur'u Gaznelilerden alarak, kendisine merkez yapmış ve bağımsızlığını ilan etmiştir. ( 1038 )

Dandanakan Savaşı ( 1040 ) ( Büyük Selçuklular - Gazneliler ) :

Nedeni :  Gazneliler' in Selçuklu gücünü Horasan'dan atmak istemesi

Önemi ;  Selçuklular , bu savaştan sonra sürekli gelişme aşamasına girerken, Gazneliler zayıflama ve yıkılış sürecine girmişlerdir.

İran, Irak, Azerbaycan ele geçirilmiştir.

Merkez Nişabur'dan Rey şehrine taşınmıştır.

Oğuzların Anadolu'ya akınları Çağrı Bey'in keşif seferiyle başlar  ( 1016 ). Anadolu' ya yapılan seferlerin artması üzerine, Pasinler savaşı yapılır.

Pasinler Savaşı  ( 1048 )  ( Büyük Selçuklular - Bizans + Gürcü Kuvvetleri ) :

Nedeni :  

Selçuklular' ın  Anadolu'ya yönelik akınlarının artması

Bizans'ın, Türklerin Anadolu'ya girme girişimlerini durdurmak istemesi

Bizans'ın Anadolu otoritesini koruma isteği

Önemi :  Türkler'in Anadolu'nun fethi için Bizans'la yaptıkları ilk büyük savaş ve kazandıkları ilk büyük zaferdir.

Not :  Anadolu'nun fethinde üç önemli savaş görülür ;  Pasinler - Malazgirt - Miryokefalon

* Pasinler Savaşı, Bizans'ın Anadolu'daki otoritesini sarsmıştır.

Abbasi Halifesinin, Şii Büveyhoğulları'nın baskısı üzerine Tuğrul Bey'den yardım istemesiyle, Tuğrul bey iki defa Bağdat seferi düzenlemiş, Büveyhoğullarına son vermiştir. Tuğrul Bey, Abbasi Halifesi tarafından doğu ve batının sultanı ilan edilmiştir.

Önemi :  İslam dünyasının koruyuculuğu ve liderliği Selçuklulara geçmiştir.

Tuğrul Bey döneminde ( 1040 - 1063 ),  sınırların Ceyhun' dan Fırat'a kadar genişlediği ; devletin sağlam temeller üzerine oturtulduğu ; Anadolu yönünde gelişmelerin başladığı görülmektedir.

Alp Arslan Dönemi  ( 1064 - 1072 )

Azerbaycan, Kafkasya ve Türkistan seferlerine çıktı.

Döneminde komutanları tarafından doğu Anadolu'ya seferler düzenlenmiştir.

Fatımi devletine son vermek ve Mısır'ı fethetmek için, Mısır seferine çıkmışken Bizans İmparatorunun Doğu Anadolu'ya doğru sefere çıkması üzerine geri döndü.

Malazgirt Savaşı  ( 26 Ağustos 1071 )  ( Büyük Selçuklular - Bizans ) :

 Nedeni : 

Selçuklular'ın, kendilerine gelen göç dalgalarını yerleştirecek alan için Anadolu'ya yönelmeleri, Anadolu'yu yurt edinme isteği

Bizans'ın, Anadolu'dan Türkleri çıkarma isteği.

 Sonuçları :

Anadolu kapıları Türklere açıldı. Bu savaştan sonra Türkler,  yoğun olarak Anadolu'ya göç etmeye başladılar.

Anadolu Türk Tarihi başladı, Anadolu'da ilk Türk beylikleri kuruldu.

Hristiyan Bizans'ın İslam dünyası üzerindeki baskısı sona erdi.

Türklerin batıya ilerleyişleri üzerine Bizans'ın Papa'dan yardım isteği, Haçlı Seferlerine sebep olmuştur.

Önemi :  Türk milletine yeni bir yurt, yeni bir gelecek, yeni bir tarih hazırlayan önemli bir zaferdir.

Melikşah Dönemi  ( 1072 - 1092 )

Büyük Selçukluların en geniş sınırlara ulaştığı, kültür ve uygarlık alanında en parlak düzeye ulaştığı dönemdir.

Amcası Kavurd' un Sultanlığını tanımaması üzerine, mücadele etmiş ve onu öldürtmüştür.

Karahanlı ve Gaznelilere egemenliğini kabul ettirdi.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Tutak ve Artuk beyleri, Anadolu'nun fethiyle görevlendirmiştir.

Suriye, Filistin ve Arabistan'da fetihler yapmıştır.

Sultan Melikşah bütün müslüman ülkeleri yönetimi altına alma politikası izlemiştir.

Dönemin en önemli iç olayı "Batınilik" propagandasıdır. Hasan Sabbah, Selçukluları içten parçalama ve yönetimi ele geçirmek için batınilik mezhebini yaygınlaştırmaya ve ileri gelen Türk yöneticilerini öldürtmeye başlamıştır.

Nizamiye Medresesi bu dönemde önemli bir eğitim-öğretim kurumuna dönüşmüştür.

Sultan Melikşah adına " Celali Takvimi " düzenlenmiştir.

Devletin Dağılışı :

Melikşah'ın ölümünden sonra oğulları arasında taht kavgaları çıkması (Berkiyaruk-Mehmet-Mahmut-Sencer), devleti yıpratmıştır.

Son Selçuklu sultanı " Sencer " dir. Sencer'in , Katvan savaşında ( 1141 ) Karahıtay'lara yenilmesi ile devletin dağılış dönemi hızlandı.

Sultan Sencer'in ölmesiyle Selçuklu Devleti parçalanmıştır. ( 1157 )

Selçukluların Parçalanma Nedenleri :

Veraset anlayışı. ( Ülkenin, hükümdar ailesinin ortak malı sayılması )

Yönetime küstürülen Oğuzların ( Türkmenlerin ) ayaklanmaları

Haçlı Seferleri  ( Dolaylı )

Doğudan gelen Moğol akınları

Batınilerin çalışmaları. ( Batınilik ; Şii mezhebinin radikal siyasi hareketinin doğurduğu hareket )

Abbasi Halifelerinin egemenlik gücünü geri almak için yaptığı olumsuz çalışmalar

Atabeylerin, merkezi otoritenin zayıflamasıyla, bağımsızlık ilanları

---

Büyük Selçuklu Devletine Bağlı Devletler :

1. Horasan Selçukluları :  Irak Selçukluları ortaya çıkınca Büyük Selçuklulara denilmiştir.

2. Irak Selçukluları ( 1119 - 1194 ) : 

Kurucu : Mahmut    

Merkez : Merv

Harzemşahlar son verdi.

3. Kirman Selçukluları ( 1048 - 1187 ) :

Kuruluş Bölgesi :  İran

Kurucu :  Kavurd ( Çağrı Bey'in oğlu )

Oğuzlar son verdi.

4.  Suriye Selçukluları  ( 1069 - 1118 ) :

Merkez :  Dımaşk ( Şam )

Kurucu :  Tutuş   ( Alp Arslan' ın oğlu, Melikşah' ın kardeşi )

Dımaşk ve Halep olarak iki kola ayrılmıştır.

Halep koluna Artuklular son verdi. Dımaşk kolu iç karışıklıklar sonucu sona erdi.

5.  Türkiye ( Anadolu ) Selçukluları ( 1075 - 1308 ) :

Merkez : İznik - Konya

Kurucu : Kutalmışoğlu Süleyman Şah

1243 Kösedağ savaşından sonra Moğollara bağlı duruma gelmişler, Sultan II.Mesut'un ölümüyle son bulmuşlardır.

---

Atabeylikler :

Atabey :  Selçuklu Şehzadelerini eğitmekle görevlendirilen kişi. ( Osmanlılarda Lala )

Merkezi Otoritenin zayıflamasıyla bulundukları bölgelerde bağımsızlıklarını ilan ettiler.

1.  Salgurlular  ( Fars Atabeyliği ) ( İran ) ( 1148 - 1286 ) :

Merkez :  Şiraz

Kurucu :  Sungur

İlhanlılar son verdi.

2.   İldenizliler  ( Azerbaycan Atabeyliği ) ( 1146 - 1225 ) :

Merkez : Tebriz

Kurucu : Şemsettin İldeniz

Harzemşahlar son verdi.

3.   Beğteginoğulları  ( Erbil Atabeyliği )  ( 1144 - 1232 ) :

Merkez : Erbil

Kurucu :  Beğ-Teginoğlu Ali

Varisi olmadığı için, vasiyet gereği Abbasi Halifeliğine katıldı

4.   Böriler  ( Şam Atabeyliği )  ( 1128 - 1154 ) :

Merkez : Dımaşk ( Şam )

Kurucu :  Böri

Zengiler son verdi.

5.  Zengiler ( Musul Atabeyliği )  ( 1127 - 1259 ) :

Merkez :  Musul

Kurucu :  İmadeddin Zengi

İlhanlılar son verdi.